Wyniki podsumowuje w poniższym artykule Krzysztof Bobrowski z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.

Ogólne informacje o badaniach iławskich 2001 – 2022 

W połowie sierpnia do Iławy dotarł „Raport z badań ankietowych rozpowszechniania używania substancji psychoaktywnych oraz innych zachowań ryzykownych, a także zaburzeń zdrowia psychicznego wśród młodzieży iławskiej 2022”.

Za projekt badań oraz opracowanie jego wyników i raportu odpowiadał Instytut Psychiatrii i Neurologii. Badania ankietowe w szkołach przeprowadzili, specjalnie do tego przygotowani, pracownicy Ośrodka Psychoedukacji - wydziału Urzędu Miasta w Iławie.

Badania iławskie prowadzone są od 2001 roku, a więc od ponad 20 lat, w celu monitorowania rozpowszechnienia używania substancji psychoaktywnych, innych zachowań ryzykownych oraz problemów dotyczących zdrowia psychicznego wśród uczniów z klas pierwszych i trzecich gimnazjów, którym, po reformie systemu edukacji i likwidacji gimnazjów, odpowiadają obecnie klasy siódme szkół podstawowych (7 SP) oraz pierwsze szkół ponadpodstawowych (1 SPP). Obecny raport prezentuje wyniki ostatniej, siódmej edycji badań z grudnia 2022 roku, na tle danych z wcześniejszych edycji badań iławskich.

Informacje o metodologii badań i prezentacji wyników

Tak jak w poprzednich edycjach, badania prowadzone były metodą audytoryjną w klasach szkolnych, w sposób zapewniający zachowanie anonimowości poszczególnym uczniom, klasom i szkołom. Obejmowały całą populację uczniów z klas 7 SP i klas 1 SPP, która liczyła 1 013 osób. 

Udział w badaniach był w pełni dobrowolny. Uwzględniano także prawo rodziców do sprzeciwu wobec udziału nastoletniego dziecka w badaniach. Odnotowano sprzeciw wobec udziału w badaniach nastoletniego dziecka ze strony 31 rodziców oraz osobistą odmowę ze strony 28 uczniów. Ponadto część uczniów była nieobecna w szkole w trakcie prowadzonych badań. Około 20 uczniów wypełniło ankiety niepoprawnie, w sposób budzący wątpliwości co do wiarygodności udzielanych odpowiedzi. 

W sumie uzyskano poprawnie wypełnione ankiety przez 824 uczniów, w tym 128 z klas młodszych oraz 696 z klas starszych (było to 81% docelowej populacji). 

Dzięki temu, że badania realizowane są od 20 lat, możemy obserwować nie tylko aktualne rozpowszechnienie wśród młodzieży ryzykownych zachowań, ale także zmiany z biegiem lat i trendy, czyli tendencje wzrostowe, spadkowe lub inne. Są to bardzo cenne informacje, które pozwalają reagować na zagrożenia i problemy identyfikowane w badaniach iławskich oraz aktualizować plany działań profilaktycznych w celu jak najlepszej ochrony młodych ludzi przed różnymi problemami i zagrożeniami. 

Po zakończeniu publikacji wyników zaprezentujemy Państwu plany samorządu w zakresie działań profilaktycznych na najbliższe lata.

W pierwszej części zaprezentujemy wyniki dotyczące palenia papierosów (także e-papierosów) oraz picia alkoholu. 

Podsumowanie wyników badań iławskich 2001-2022

Tytoń 

Pomiędzy dwiema ostatnimi edycjami badań, w 2018 i 2022 roku, wskaźniki używania tytoniu, opisujące palenie papierosów łącznie z używaniem tytoniu w innej formie, nie uległy istotnym statystycznie zmianom, zarówno w klasach młodszych, jak i starszych. Nie stwierdzono także istotnych różnic w wartościach wskaźników pomiędzy dziewczętami a chłopcami. 

Jeśli spojrzymy na tendencje do zmian wskaźników w całej historii badań iławskich, to po okresowych fluktuacjach, poziom wskaźników używania tytoniu w 2022 roku jest bardzo podobny do poziomu z 2001 roku.

W 2022 roku odsetki używających tytoniu w jakiejkolwiek formie, w ostatnim roku, wyniosły 18,8% wśród młodszych klas oraz 35,6% wśród starszych. Natomiast używający tytoniu codziennie stanowili w podgrupach wiekowych odpowiednio 1,6% i 13,4%. 

W porównaniu z opublikowanymi wcześniej wynikami badań mokotowskich uczniów klas 1 SPP, przeprowadzonymi w Warszawie, w 2020 roku, wśród uczniów iławskich szkół wyraźnie wyższe były odsetki palących tradycyjne papierosy w ostatnim roku (23,1% w stosunku do 14,5%) oraz odsetki palących codziennie (9,3% do 2,5%). 

Alkohol

W młodszych klasach zdecydowanie dominują abstynenci: 60% uczniów stwierdziło, że nigdy w życiu nie piło alkoholu, a w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie nie piło alkoholu aż 80%. Można ocenić jako bardzo niski odsetek uczniów pijących alkohol w ostatnich 30 dniach przed badaniem oraz upijających się w tym okresie: 3,9% oznacza, że dotyczyło to jedynie pięciu uczniów z całej badanej grupy, liczącej 128 osób. 

W klasach starszych, czyli w 1 SPP, nigdy niepijący alkoholu stanowili 40%, blisko połowa uczniów nie piła alkoholu w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Natomiast picie alkoholu w ciągu ostatnich 30 dni potwierdziło 26%, a upicie się w tym okresie – 17% uczniów starszych klas.

W okresie 2018 – 2022, w klasach młodszych wskaźniki picia alkoholu nie zmieniły się znacząco, natomiast w klasach starszych stwierdzono znaczące spadki w zakresie picia alkoholu kiedykolwiek w życiu, w ostatnim roku oraz 30 dni. Także ograniczyło się wśród tych uczniów upijanie się, ale zmiany nie były istotne statystycznie. 

W całym okresie 21 lat, począwszy od 2001 roku, w obu grupach bardzo wyraźnie obniżyły się wszystkie wskaźniki opisujące picie alkoholu, osiągając „historyczne” minima. Odnotowano następujące spadki (w zaokrągleniu do pełnych procentów):

⦁    pijący alkohol w życiu: w starszych klasach – z 88% do 60%, w młodszych – z 59% do 40%; 
⦁    picie alkoholu w ostatnim roku: starsi – z 80% do 52%, młodsi – z 57% do 20%;
⦁    picie alkoholu w ostatnich 30 dniach: starsi – z 43% do 26%, młodsi – z 23% do 4%;
⦁    upijanie się, wskaźnik subiektywny: starsi – z 25% do 17%, młodsi – z 14% do 4%;
⦁    upijanie się, wskaźnik obiektywny: starsi – z 25% do 17%, młodsi – z 12% do 2%.

Nie zaobserwowano istotnych różnic pomiędzy grupami dziewcząt i chłopców w rozpowszechnieniu picia alkoholu, zarówno w młodszych, jak i w starszych klasach. W porównaniu z opublikowanymi wynikami badań mokotowskich z 2020 roku wśród młodzieży iławskiej bardziej rozpowszechnione było upijanie się (w okresie 30 dni poprzedzających badania, 17% w stosunku do 5,4%). Podobne natomiast były odsetki uczniów pijących alkohol w ostatnich 30 dniach. 

W młodszych klasach zasadniczo nie zmieniły się znacząco wskaźniki opisujące dostępność alkoholu. Jedynie wśród chłopców znacznie (z 31% do 15%) zmniejszył się odsetek oceniających, że mogliby łatwo kupić alkohol. W całej grupie młodszych klas wskaźnik ten wyniósł w 2022 roku 19%, natomiast drugi wskaźnik dostępności – przebywanie w towarzystwie młodzieżowym, w którym pito alkohol, wyniósł 31%. Nie stwierdzono istotnych różnic w poziomie wskaźników pomiędzy podgrupami dziewcząt i chłopców. 

W starszych klasach, znacząco spadły, w okresie 2018-2022 wartości obu wskaźników dostępności. I tak odsetki uczniów twierdzących, że łatwo mogliby kupić alkohol, zmniejszyły się z 61% do 47%, a w towarzystwie młodzieżowym, w którym pito alkohol, w 2018 roku było 70% uczniów, tymczasem w 2022 roku było to 62%. Należy dodać, że dziewczęta ze starszych klas bardziej licznie uczestniczyły w takich spotkaniach - 66%, w porównaniu z chłopcami - 58%.

Wnioski dla profilaktyki

Wyniki badań wskazują na stabilizację rozpowszechnienia wśród młodzieży używania tytoniu, zarówno w krótkiej, jak i dłuższej perspektywie czasowej. W przypadku picia alkoholu widoczne są natomiast tendencje spadkowe, szczególnie widoczne w grupie starszych uczniów. Takie tendencje mogą napawać nadzieją rodziców, nauczycieli i samorząd troszczący się także o dobro młodzieży. 

Nie możemy jednak zapominać o większym rozpowszechnieniu palenia papierosów i picia alkoholu wśród młodzieży iławskiej w porównaniu z młodzieżą warszawską. Takie okoliczności sugerują konieczność kontynuowania lub wprowadzania nowych, skutecznych działań profilaktycznych już w szkole podstawowej, aby można było uprzedzić moment inicjacji tytoniowej czy alkoholowej i wpłynąć na dalsze ograniczenie rozpowszechnienia używania tych substancji. 

Krzysztof Bobrowski
Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
Red. kontakt@infoilawa.pl.